Obóz przejściowy w Sosnowcu

 W poszukiwaniu kolejnych dokumentów, publikacji oraz informacji na temat wojennej historii Sosnowca natrafiłem na informacje o obozie przejściowym. Poprzedni artykuł dotyczył Arbeitslager Sosnwitz I i II, w tym opiszę kolejny. Podejrzewam że niewiele osób wie iż w miejscu które mijają bardzo często znajdowało się tak okrutne miejsce.

Obóz tymczasowy

Przy ulicy 1 Maja w Sosnowcu stoi hala fabryczna, w której obecnie znajdują się sklepy. Wcześniej w tym miejscu dokładnie przy ulicy 1 Maja 23 znajdowała się przędzalnia czesankowa Ernesta Schoena która została założona w 1886 roku i która działała aż do wybuchu I Wojny Światowej. Po roku 1920 z powodu przestarzałego parku maszynowego przędzalnia została zamknięta a hala wydzierżawiona na hale targowe. Już na początku wojny w 1939 roku po wkroczeniu hitlerowskich wojsk do miasta Niemcy zaczęli aresztować i więzić ludność żydowską. Na miejsce tymczasowego obozu wybrali właśnie hale byłej fabryki Schoena. Początkowo było to ok. 1000 mieszkańców żydowskich. W tym właśnie miejscu gestapowcy znęcali się nad osadzonymi. Po tygodniu prawie wszyscy zostali ogoleni i zwolnieni, mieli jednak wrócić i przynieść ze sobą różne przedmioty. W hali przy 1 Maja zostało 30 mężczyzn jako zakładnicy. Na początku października 1939 roku do obozu przywieziono transport kilkuset mężczyzn z Czech, a także Moraw. Docierały tu także transporty z Węgier i Rumunii, osadzono tu także Cyganów. Więźniowie byli zmuszani do pracy w różnych częściach miasta pod nadzorem SS. SS-mani podległych im więźniów bili i katowali. Po kilku miesiącach wszyscy zostali wywiezieni na Słowację. Jeden z mieszkańców Sosnowca który miał konia pod koniec września 1939 roku miał przywozić do obozu słomę, a od listopada 1939 roku do lutego 1940 miał wywozić zwłoki na cmentarz w dzielnicy Pekin. Komendantem obozu był SS-Hauptscharfuhrer Gerhard Sommer, a jego zastępcą Otto Hrabala. 

Polizei Ersatz Gefangnis in Sosnowitz

Więzienie w halach fabryki utworzono 29.03.1940 roku. Wtedy przeniesiono tu 54 więźniów kryminalnych z Dąbrowy Górniczej i Sosnowca. 23.04.1940 roku wyższy dowódca SS i Policji we Wrocławiu wydał dwa zarządzenia w sprawie zlikwidowania SS-Sonderkommando Sosnowitz i zlikwidowania obozu. 10.05.1940 roku Prezydent Policji w Katowicach przejął obóz jako Polizei Ersatz Gefangnis czyli Policyjne Więzienie Zastępcze w Sosnowcu. Więzienie było w dalszym ciągu kierowane przez SS-Sonderkommando. Więzienie mogło pomieścić do 600 więźniów, mieli być tu kierowani przede wszystkim więźniowie polityczni oraz kryminalni. Postępowanie z więźniami w dalszym ciągu się nie zmieniło, byli oni bici i torturowani. W tym miejscu mieli być przetrzymywani m.in. członkowie Związku Orła Białego. Więzienie zostało przeniesione 13.02.1941 roku do Mysłowic a w halach utworzono wówczas w tym miejscu warsztaty stolarskie.

Aresztowania i sposoby przesłuchań

Osoby które były przywożone do tymczasowego więzienia przy ulicy 1 Maja w Sosnowcu nie wiedziały co ich dokładnie czeka. Przy wejściu do budynku czekał szpaler złożony z SS wyposażone w różne twarde przedmioty jak kije, kable, pałki. Każdy aresztowany przez Gestapo musiał przejść pomiędzy SS-manami. Kiedy szedł był bity przedmiotami które Ci mieli w rękach, a także byli kopani. Po wejściu do budynku musieli położyć się na cementowej posadzce i leżeć nieruchomo nawet przez kilka dni bez jedzenia i picia. W tym czasie byli polewani zimną wodą, byli bici, kopani, deptani. Bardzo często do utraty przytomności.
Do przesłuchań wstawiano do jednego z pomieszczeń biurko a podłogę zlewano wodą. Przesłuchiwani byli w sposób bardzo brutalny bici. Krew z podłogi była zmywana za pomocą wody, zasypywana trocinami i ścierana. Nie ma oficjalnych informacji na temat ilości osób zabitych w tym miejscu.

ul. 1 Maja 23 obecnie. W czasie II Wojny Światowej w tym miejscu znajdował się obóz przejściowy, Policyjne Więzienie Zastępcze oraz warsztaty stolarskie.

Sosnowitz I i II

Obozy Koncentracyjne (Konzentrationslager) - Oświęcim

Praktycznie każdy słyszał o obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, ale czy osoby nie interesujące się historią wiedzą iż składał się on z ponad czterdziestu podobozów. Najbardziej znany podobóz Auschwitz znajduje się we wsi Brzezinka niedaleko Oświęcimia, nosi on nazwę Auschwitz II Birkenau. Kolejnym dużym podobozem Auschwitz był ten znajdujący się we wsi Monowice, nazwany Auschwitz III Monowitz. Te dwa podobozy miały kontrolować pozostałe podobozy rozlokowane praktycznie w całej południowej Polsce. Birkenau sprawował nadzór nad obozami o szeroko pojętym przemyśle rolniczym, Monowitz nad podobozami przemysłowymi. 

Obozy w Sosnowcu

W Sosnowcu funkcjonowały dwa obozy pracy podlegające obozowi koncentracyjnemu w Oświęcimiu. Istniały one stosunkowo krótko:
-Sosnowitz I (VIII 1943 – XII 1943/II 1944),
-Sosnowitz II (V 1944 – XII 1944).
Miejsca i budynki w których więźniowie byli zmuszani do pracy istnieją do dnia dzisiejszego.

Sosnowitz I

Obóz Sosnowitz I zajmował kamienicę przy obecnej ulicy Targowej 12. W 1943 roku kiedy praktycznie wszyscy żydzi z Sosnowieckiego Getta zostali wywiezieni do Auschwitz i tam zamordowani do budynku byłej Centrali Żydowskich Rad Starszych zostało skierowanych ok. 100 więźniów z Oświęcimia, głównie byli to Polacy, ale było także kilku polskich żydów, francuzów oraz Niemcy którzy mieli stanowiska brygadzistów. Zostali oni zakwaterowani w jednej z sal na parterze remontowanego budynku. Z powodu braku prycz zmuszeni oni byli do spania na podłodze na której rozrzucona została słoma, w oknach zamontowano kraty. Pożywienie tak samo jak w obozie macierzystym Auschwitz było nieadekwatne do potrzeb, było niskiej jakości i było go mało. Prace jakie wykonywali to była stolarka, murarka, tynkowanie czy prace instalatorskie. Więźniowie pracowali po 10-12 godzin dziennie. Więźniów pilnowało 15 SS-manów, a kierownikami obozu byli kolejno:
-SS-Rottenfuhrer Lehmann
-SS-Unterscharfuhrer Horst Czerwiński.
SS-mani często karali biciem i kopaniem przymusowych pracowników za jakiekolwiek przewinienie lub robili to zupełnie bez powodu. Prace remontowe trwały cztery miesiące, w grudniu kiedy większość prac była już zrobiona połowa więźniów została przetransportowana do obozu Lagischa, resztę przeniesiono w lutym 1944 roku kiedy budynek został całkowicie wyremontowany. Obóz Sosnowitz I został zlikwidowany 5 Lutego 1944 roku. 

Sosnowitz II

Drugi obóz, Sosnowitz II, został ulokowany w dzielnicy Niwka przy fabryce Oberschlesiesche Maschinen Waggonfabrik. Obóz został utworzony na wniosek firmy Maschinebau GmbH (Osmag). Przedstawiciele firmy przeprowadzili negocjacje w tej sprawie z urzędnikami SS w Głównej Siedzibie Administracji Biznesowej (WVHA) 12 marca 1944 roku. Firma zgodnie z umową miała płacić 6RM za każdego wykwalifikowanego pracownika oraz 4RM za niewykwalifikowanego, za każdy dzień pracy.
Sosnowitz II znajdował się pod administracyjną kontrolą obozu Auschwitz III Monowitz. Więźniowie zostali zakwaterowani w byłym obozie dla zagranicznych przymusowych robotników. Więźniowie zajmowali trzy drewniane baraki, oprócz tego na terenie znajdowała się kuchnia, latryny, umywalnia i magazyny. Obóz ogrodzono drutem kolczastym który był podłączony pod napięcie. Dodatkowo wzdłuż płotu  ustawiono siedem wież wartowniczych. W obozie Sosnowitz II warunki bytowe były lepsze niż w Birkenau, praca którą wykonywali więźniowie również była relatywnie lżejsza. Żywność w obozie Sosnowitz II chociaż było niewystarczające to i tak było go więcej niż w obozie głównym. W czasie pracy więźniom rozdawano dodatkowe porcje zupy które pozostawały ze stołówki zakładowej. Część więźniów pracowała po 12 godzin, część po 8.
Pierwsza grupa około 200 więźniów, głównie pochodzenia żydowskiego przywieziono tu w maju 1944 roku. Żydzi Ci byli pochodzenia Polskiego, Francuskiego, Beligijskiego, Włoskiego, Greckiego i Jugosłąwiańskiego, a także było kilkudziesięciu polaków, Rosjan i Niemców.  Stan obozu wzrastał, latem 1944 roku w fabryce pracowało już 600 więźniów, a pod koniec istnienia obozu blisko 900. Więźniowie przebywający w podobozie Sosnowitz II pracowali prasach, zgniatarkach, skrawarkach i obróbce luf armatnich oraz przy produkcji pocisków artyleryjskich. Najgorsze warunki do pracy panowały w wydziale prasowni gdzie więźniowie musieli przeciągać rozgrzane elementy dział. Pracowali w wysokiej temperaturze, a poprzez brak odpowiedniej odzieży która by ich chroniła dochodziło bardzo często do poparzeń. Pozostali więźniowie, przede wszystkim fachowcy byli przydzielani do prac które nie wymagały aż tak dużego wysiłku fizycznego jak w wydziale prasowni. Większość więźniów pracowało jako pomocni pracowników cywilnych. W czasie całego okresu istnienia obozu tylko nieliczna grupa kilkunastu więźniów została wyszkolona i mogła sama obsługiwać maszyny. Kierownikiem obozu był SS-Hauptscharfuhrer Albin Vaupel. Więźniów do i z pracy eskortowała grupa kilkudziesięciu SS-manów z V kompanii Gwardii Monowitz. Na terenie fabryki straż pełnili SS-mani spoza obozu, straż fabryczna a także żołnierze Wermachtu. W obozie powszechne było stosowanie kar, najczęściej w postaci bicia. Powody były różne, bardzo często błahe, np. za złe śpiewanie, spóźnienie na apel czy niską produktywność. W czasie nalotów pracownicy cywilni oraz pilnujący więźniów żołnierze chowali się do schronów, więźniowie musieli pozostawać na swoich stanowiskach pracy pod opieką brygadzistów.
W czasie istnienia obozu zdarzały się ucieczki. Trzech Rosjan ubrani w cywilne ciuchy które dostarczył im polski, cywilny pracownik uciekło przez bramę fabryki, czwarty został zabity. Dwóch innych więźniów złapanych na próbie ucieczki zostało powieszonych w podobozie. Ciała więźniów którzy zmarli lub zostali zabici były wywożone bezpośrednio do obozu Birkenau.
W grudniu 1944 roku połowa więźniów została przetransportowana z powrotem do obozu Auschwitz, skąd zostali wywiezieni pociągami do Mauthausen. W styczniu 1945 roku pozostali więźniowie obozu Sosnowitz II zostali ewakuowani pieszo, tzw. marszem śmierci do miejscowości Opawa w Czechach. Droga prowadziła przez Gliwice oraz Rybnik. Z Opawy koleją zostali wywiezieni do obozu w Mauthausen. Część z tych więźniów trafiła do podobozu Gusen.

Na terenie zakładu została odsłonięta tablica pamiątkowa, jednak żeby się do niej dostać trzeba uzyskać zgodę od dyrekcji zakładu.

Kierownicy obozów w Sosnowcu

Horst Czerwiński urodził się 16 listopada 1922 roku w Chełmnie, z zawodu był rzeźnikiem. Służbę w kompleksie obozu Auschwitz rozpoczął w 1943 roku jako kierownik (lagerfuhrer) podobozu Sosnowitz I. Stanowisko to zajmował do lutego 1944 roku kiedy to obóz rozwiązano. Objął wówczas taką samą funkcję w obozie Lagischa (Łagisza) również do jego rozwiązania we IX 1944 roku. Był brutalny, zdarzało mu się iż osobiście mordował więźniów i jeńców radzieckich. Horst Czerwiński długo nie odpowiadał za zbrodnie które popełnił w czasie wojny. Pierwszy proces odbył się dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku, jednak postępowanie zawieszono, a po jego wznowieniu został on uniewinniony. W drugim procesie który zakończył się w 1989 roku Czerwiński został skazany na dożywocie, jednak został on zwolniony z więzienia cztery lata później w 1993 roku.
O Lehmannie oraz Albinie Vaupel niestety nie udało znaleźć się jakichkolwiek informacji. Wiadomo jedynie że Vaupel był członkiem NSDAP a następnie wstąpił do formacji SS.

 Miejsca obozów dzisiaj:

 Podwórze kamienicy przy ulicy Targowej 12 w Sosnowcu.

 

Mapa obozu Sosnowitz II (autor nieznany)
 

 

Budynek na ul. Targowej 12

Widok na teren byłego obozu Sosnowitz II od ul. Niweckiej

Widok na teren byłego obozu Sosnowitz II

Widok na teren huty w której pracowali byli więźniowie obozu Sosnowitz II